Biblioteka to dobre miejsce dla gier planszowych

Współczesne dzieci najczęściej kojarzą gry z dużym lub małym ekranem. Rzadko zdarza się, by potrafiły rozegrać klasyczne gry planszowe takie jak warcaby i młynek. Z kolei rozwój rynku gier planszowych wyzwolił przekonanie, że dobre gry są bogato wyposażone, drogie i nierzadko trudne do przyswojenia przez samych uczniów. Na podstawie powyższego można sformułować wniosek o szczególnej, dzisiaj, potrzebie gier, które są tanie, łatwe do rozegrania (przystępne dla dzieci) oraz które nie wymagają szczególnych nakładów materiałowych. Wbrew pozorom gier tego typu jest wiele, ponieważ jednak nie są one promowane społecznie, wiedza o nich należy do wiedzy eksperckiej.

Biblioteka jest doskonałym miejscem do wykorzystania gier planszowych, które mogą wspierać rozwój poznawczy dzieci i jednocześnie realizować podstawowe zadania – zapewniać aktywność i bezpieczeństwo.

Zmiana zasad gry w procesie wspomagania sprawności intelektualnej dzieci

Opracowując artykuł, długo zastanawiałem się nad jego formułą. Ze względu na konieczność opisania samych gier uznałem za konieczne wyjaśnienie czytelnikom „Biblioteki w Szkole” podstawowej wiedzy metodycznej na temat wykorzystania gier strategicznych do wspomagania rozwoju poznawczego dzieci.

Ewolucja gry strategicznej polega na zmianie układu planszy lub zasad poruszania się pionków. Zmiana dokonywana jest, gdy dziecko opanuje już podstawową, pierwszą wersję gry. Przy zmianie dotyczącej układu planszy dziecko musi rozeznać się w nowym środowisku pól i linii przedstawiającej możliwości poruszania się pionków. Zmieniona forma planszy wymusza wypracowanie w kolejnych rozgrywkach nowych strategii wygrywających. Podobnie jest ze zmianą liczby pionów lub zmianą sposobu poruszania się pionów na planszy.

Wyobraźmy sobie dziecko, które połknęło bakcyla i wyraża zainteresowanie rozgrywką. Ma partnera do gry, który również jest zainteresowany grą. Po pierwszej rozgrywce oboje orientują się w prostych zasadach gry, ale nudzi ich wykonywanie tych samych czynności, poszukują więc nowych gier. Nauczyciel bibliotekarz, zamiast wysypywać z rękawa kolejne propozycje (których zasób może się kiedyś skończyć), powinien zachęcić dzieci do zmodyfikowania zasad gry, którą już poznały. W tym celu można zaprosić je np. do rozegrania gry z większą liczbą pionów, większą planszą gry lub nieco zmienionymi zasadami poruszania się lub osiągnięcia zwycięstw.

Taka zmiana dotyczy nie tyle konieczności opanowania nowej gry (co zawsze jest trudne na początku), ile czerpania przyjemności z zasad już poznanej gry w nowych warunkach. Tytułowa ewolucja gry przedłuża zainteresowanie oraz uważność dziecka, rozwija sprawność intelektualną, zachęca do podejmowania kolejnych wyzwań i – co nie mniej ważne – dostarcza wstępnej orientacji w sposobie organizowania gier strategicznych.

Ten ostatni aspekt ewolucji gier strategicznych jest związany z rodzącą się świadomością dzieci o znaczeniu poszczególnych zasad dla całej rozgrywki. O istotności tego aspektu świadczy to, że dzieci przedszkolne i uczniowie wczesnej edukacji, którzy dopiero poznają pierwsze gry strategiczne, podchodzą do zasad gry jako nienaruszalnych reguł. Tymczasem wprowadzenie zmian pozwala zrozumieć, że reguły gry mogą być modyfikowane przez prowadzącego zajęcia i (niekiedy) zupełnie zmieniać rozgrywkę.

Świadomość możliwości zmiany zasad (planszy, reguł, pionków) i ich elastyczności będzie rosła, w miarę jak dzieci będą rozgrywać gry i doświadczać ich modyfikacji. Im więcej dzieci poznają gier (zasad) oraz doświadczą ich modyfikacji, tym większą posiądą świadomość znaczenia tych zasad. Z kolei dzieci, które doświadczyły dużej liczby zmian zasad gier, można zachęcać do tworzenia własnych modyfikacji i sprawdzania, czy skonstruowane w ten sposób gry są nadal grywalne – sensowne, sprawiedliwe i atrakcyjne.

Koncepcja ewolucji gier strategicznych w rozgrywkach z dziećmi przypomina koncepcję sztuki konstruowania gier autorstwa Edyty Gruszczyk-Kolczyńskiej, Krystyny Dobosz i Ewy Zielińskiej¹. Będzie ona lepiej zrozumiała, gdy czytelnik zechce samodzielnie prześledzić tok rozwoju gier, rozgrywając w ten sposób kilka partii. Poniżej przygotowałem kilka gier, które pochodzą z książki Mirosława Dąbrowskiego Czy potrafisz wygrać? (1992) oraz książki-encyklopedii gier Lecha i Wojciecha Pijanowskich Gry świata (2018). Przedstawione gry zostały zmodyfikowane pod kątem opisanej wyżej koncepcji. Tekst został uzupełniony o rady metodyczne, które warto stosować, wprowadzając dzieci w świat gier strategicznych.

Seria gier „Chodnik”

Gra „Chodnik” realizowana jest na liniowej planszy złożonej z 12 pól. Gracze układają po jednym swoim pionku na skrajnych polach planszy. Po ustaleniu pierwszeństwa gracz porusza się o 1, 2 lub 3 pola do przodu (nigdy do tyłu). Pionki nie mogą się przeskakiwać, a celem gry jest zablokowanie przeciwnika. Wygraną osiąga się wtedy, gdy przeciwnik w czasie swojej tury nie może się ruszyć.

Po zapoznaniu dzieci z podstawową wersją gry warto je zachęcić, aby rozegrały trzy partie. Liczba trzech partii nie jest bez znaczenia. Jak wynika z obserwacji, podczas pierwszej partii dzieci uczą się zasad ruchu pionków na planszy i ustalają, jak wygląda osiąganie zwycięstwa. Podczas drugiej starają się naśladować zaobserwowane wcześniej czynności, ale wciąż w ich działaniu brakuje wystarczającego rozeznania. Dopiero trzecia gra staje się pełnoprawną rozgrywką, w której zaczynają konstruować strategie wygrywające².

Jeśli dzieci są zafascynowane grą, należy pozwolić im prowadzić kolejne rozgrywki. Jeśli natomiast zauważymy spadek zainteresowania, zaproponujmy modyfikację podstawowej wersji gry. Poniższe warianty nie wyczerpują całego arsenału pomysłów. Należy je potraktować jako propozycje, które dalej można rozwijać i zmieniać. Pamiętajmy jednak, aby zwracać uwagę na poziom zainteresowania dzieci. Nie można wszak w nieskończoność modyfikować tej samej gry. Gdy zainteresowanie dzieci zaczyna się zmniejszać, należy zaproponować zupełnie nową grę.

Wariant gry „Chodnik-2” rozgrywany jest na trzech chodnikach podstawowej wersji (12 x 3). Aby stworzyć ten rodzaj planszy, wystarczy dorysować dwa chodniki równolegle do pierwszego, bazowego. Na planszy pojawiają się dodatkowe dwa pionki dla każdego z graczy. Zasady dotyczące poruszania się pionków są takie same jak w wariancie „Chodnik” z tą różnicą, że gracz wykonuje ruch jednym z trzech pionków. Celem gry jest również zablokowanie przeciwnika, przy czym należy pamiętać, że piony poruszają się tylko do przodu.

Po rozegraniu pierwszej rozgrywki dzieci mają już wstępną orientację dotyczącą zmiany warunków gry, a brak zmiany zasad sprawia, że nie trzeba już się trzymać zasady trzech rozgrywek, aby zachęcić uczniów do modyfikacji. Niemniej zanim wprowadzimy zmianę, warto zapytać dzieci, jak udaje się im wygrać i co robią, aby złapać przeciwnika w pułapkę. Taka rozmowa z dziećmi na temat budowanej strategii jest wstępem do zastanawiania się nad sensem wykonywanych ruchów oraz dostarcza informacji o dziecięcym poziomie postrzegania gry i przemyśleń dotyczących budowania strategii wygrywających. Bywa, że dzieci nie chcą rozmawiać o swoich pomysłach na osiągnięcie wygranej, gdy słuchają ich rywale. Pozwólmy im zatem wyjaśnić strategię na ucho i doceńmy wypracowane działanie.

Po dwóch-trzech rozgrywkach, gdy dzieci zaczynają się nudzić, można przejść do drugiej modyfikacji podstawowej wersji gry: skrócenia długości planszy i dodania kolejnego wiersza.
Gra „Chodniczek-3” jest drugim wariantem gry „Chodnik”, w którym część planszy można zasłonić kartką i dorysować jeden wiersz (plansza 7 x 4). Następnie należy postawić na planszy dwa dodatkowe pionki (po 1 dla każdego z graczy) i zachęcić dzieci do rozegrania gry.

Po rozegraniu gry na planszy złożonej z 28 pól ponownie można zapytać dzieci o wrażenia dotyczące rozgrywki. Ponieważ dzieci te stają się już powoli ekspertami w dziedzinie gier chodnikowych, można zapytać je o preferencje – który wariant był najlepszy pod względem grywalności.
Można też zaproponować dzieciom stworzenie własnego wariantu gry i podzielenie się z pozostałymi dziećmi tymi wariantami, które same uznają za najlepszy. W trakcie rozmowy na temat tworzonych gier dzieci mogą zwerbalizować zasady, których trzeba przestrzegać, aby tworzyć dobre gry. Okaże się na przykład, że gry o nieparzystych liczbach wierszy są bardziej atrakcyjne.

Seria gier „W kratkę”

Podstawowa gra „W kratkę” jest realizowana na planszy złożonej z 25 pól (5 x 5). Gracze dysponują 12 wspólnymi pionkami (wszystkie pionki mogą być w jednakowym kolorze). Gracze na przemian ustawiają pionki na planszy, przy czym nie mogą ustawiać pionków tak, aby sąsiadowały z już wcześniej postawionym pionkiem (jak pokazano na ilustracji): z przodu i tyłu pionka, po jego lewej i prawej stronie. Wygrywa gracz, który sprawi, że przeciwnik nie będzie miał pola do położenia swojego pionka.

Po rozegraniu kilku partii w podstawową wersję gry można zaproponować dzieciom zmienioną wersję planszy przy zachowanych zasadach. Gra „W kratkę-2” będzie realizowana na mniejszej planszy 4 x 4 albo 4 x 5. W tym celu dzieci mogą zasłonić niepotrzebne kolumny/wersy już posiadanej planszy kartką papieru.

Do rozegrania trzeciego wariantu gry (gra „W kratkę-3”) konieczne jest stworzenie planszy o trójkątnych polach. W tym przypadku pionków nie będzie można ustawiać na tych polach, które dłuższą krawędzią sąsiadują z polami, gdzie już stoi pionek.

Seria gier „We właściwą stronę”

Podstawowa gra „We właściwą stronę” odbywa się na planszy złożonej z 25 pól (5 x 5). Gracze używają jednego, wspólnego pionka. Na początku gry ustawiają go na polu startu, a następnie – po ustaleniu kolejności – na zmianę wykonują ruch w jednym z trzech możliwych kierunków: o 1 pole w prawo, do góry lub na skos. W tej grze nie można się cofać. Wygrywa osoba, która przesunie pionek na pole mety.

W trakcie kolejnych rozgrywek można zmodyfikować grę, zmieniając rozmiar planszy: zmniejszając ją do 4 x 4 lub rozrysowując (np. 6 x 6, 7 x 7, 5 x 7). Można też zmienić sposób poruszania się pionka na planszy. Pionek może dodatkowo się poruszać o 1 pole wstecz (na ilustracji byłaby to dodatkowa strzałka prostopadle w dół o 1 pole). Dla dzieci, które dopiero uczą się nowych zasad, przedstawienie w formie strzałek może być pomocne, aby ustalić, jaki wariant gry właśnie rozgrywają.

Znaczącą modyfikacją będzie także przekształcenie pola gry w trójkątną wersję. W ostatnim wariancie pojawia się też konieczność sprecyzowania sposobu poruszania się pionków na planszy.

Seria gier „Nie bierz ostatniego”

Gry należące do tej serii polegają na zbieraniu przedmiotów. Podstawowa wersja gry „Nie bierz ostatniego” rozgrywana jest na planszy złożonej z dwóch części. Pierwsza z nich składa się z 11 pól, a druga z jednego pola. Na każdym z nich ustawiony jest pionek. Po ustaleniu pierwszeństwa gracze będą zdejmować piony z planszy. W swoim ruchu mogą zdjąć 1, 2 lub 3 pionki. Jeśli decydują się wziąć 2 lub 3 pionki, mogą zabrać tylko te, które stoją obok siebie (a więc pionek na wyizolowanym polu nie może zostać zabrany wraz z innymi pionkami). Wygrywa osoba, która nie weźmie ostatniego pionka.

Ponieważ gry tego typu są niepopularne, dzieci nie są przyzwyczajone do gier polegających na unikaniu ostatniego pionka i bywa, że bez opamiętania starają się zbierać dużą liczbę pionków. Dopiero przegrana i ponowne wyjaśnienie zasad sprawiają, że zaczynają one zmieniać swój sposób postępowania.

Modyfikacją podstawowej gry „Nie bierz ostatniego” jest zmiana planszy z liniowej na tabelaryczną. Zacznijmy od zbudowania planszy złożonej z 25 pól (5 x 5). Każdy z graczy może wziąć w swoim ruchu 1, 2 lub cały rząd/kolumnę pionków. Celem gry jest zmuszenie przeciwnika, aby wziął ostatni pionek – kto go weźmie, przegrywa.

Zamiana planszy z liniowej na tabelaryczną sprawia, że schemat zbierania przedmiotów zupełnie się zmienia, dzieci bowiem muszą się orientować już nie tylko wśród pionków na linii, ale także w dwóch wymiarach.

Ponownie zachęćmy dzieci do zmiany planszy. Dzieci mogą samodzielnie projektować plansze, zwiększać ją (np. 8 x 8) lub zmniejszać (4 x 4).

Tym razem wróćmy jednak do planszy liniowej i utwórzmy okrąg złożony z 12 pól. Na 12 polach tarczy zegara ustawia się pionki, a pole godz. 12 należy wyraźnie zaznaczyć. Celem graczy jest uniknięcie konieczności zebrania pionka z godz. 12. Każdy z graczy ma możliwość zebrania 1, 2 lub 3 pionków. Podobnie jak w poprzednich grach, zbieranie naraz kilku pionków jest możliwe tylko wtedy, gdy stoją one obok siebie. W tym wariancie celem gry jest uniknięcie zebrania pionka z godz. 12.

We wszystkich przykładowych rozgrywkach dzieci mają za zadanie starać się unikać zebrania ostatniego pionka. A co się stanie, jeśli zmienimy podstawową zasadę gry – kto zbierze ostatni pionek, ten wygrywa? Modyfikując tę regułę, możemy zachęcić dzieci do rozegrania wszystkich opisanych wcześniej gier raz jeszcze.

Seria gier „Linia”

Opisana w tym miejscu seria gier przypomina rysowaną grę w kółko i krzyżyk, jest jednak grą planszową z układanymi pionkami. Podstawowa gra „Linia” – podobnie jak wszystkie jej warianty – realizowana jest na specyficznych planszach. Tworzy ją 9 pól połączonych ze sobą liniami wskazującymi zestaw połączeń. Każdy z graczy dysponuje 4 pionkami w swoim kolorze. Na początku gry plansza jest pusta, a po ustaleniu pierwszeństwa gracze na przemian ustawiają po 1 pionku na polach planszy. Celem gry jest utworzenie linii złożonej z 3 pionków. Kto ułoży linię jako pierwszy, ten wygrywa.

Modyfikacją tej gry jest zmiana planszy. Zamiast typowej dziewięciopolówki dzieci mogą rozegrać grę na mocno zmodyfikowanej planszy. Wniknięcie w zmianę układu linii i przesunięcie pól jest kluczem do zwycięstwa.

Grę „Linia” można ponownie zmodyfikować, zmieniając nieco układ linii na planszy – wszak to od nich zależy trudność gry. W nowym wariancie gry usunięto jedną centralną linię planszy. Podobnych modyfikacji można dokonać więcej, a każda partia będzie kolejną dawką okazji do rozwijania dziecięcego rozumienia gier i sensu ich tworzenia.

Seria gier „Samotnik”

Na koniec zamieszczam typową grę „Samotnik”, która w oryginale ma dość rozbudowaną planszę (złożoną z 33 pól), jednak jej uproszczona wersja wydaje się równie atrakcyjna, a zarazem prostsza i grywalna. „Samotnik mini” jest rozgrywany na planszy krzyżowej złożonej z 12 pól, na których gracze ustawiają 11 pionków. Jedno wolne pole będzie tym, które będzie stanowić element modyfikacji. Ustawiając pionki, dzieci mogą wybrać, które to będzie pole. Gra polega na zbijaniu pionków poprzez wykonywanie krótkich skoków tuż za pionek na wolne pole.

Uwaga: W tej grze pionki nie mogą poruszać się inaczej, jak tylko poprzez bicie innych pionków. Ponieważ gra ma charakter indywidualny, gracz gra sam ze sobą. Celem gry jest zbicie jak największej liczby pionków (ideałem jest pozostawienie 1 pionka).

Rozgrywanie gry „Samotnik mini” może odbywać się w bibliotece na zasadzie rankingu. Dzieci mogą grać indywidualnie, a swoje wyniki zapisywać na tablicy. Wyniki mogą być zbierane nie tylko w ciągu 1 godz., ale i dnia czy nawet tygodnia. Rejestrowany może być wykaz dzieci, którym udało się zbić tyle pionków, że został tylko 1 na planszy.

Zakończenie, czyli krótko o metodyce rozgrywania gier

Przedstawione gry można rozgrywać w różnych formach. Gdy zamierzamy wyjaśnić zasady gry dużej liczbie dzieci, można ją przedstawić na dywanie, rozkładając kartki papieru jako pola planszy i kawałki sznurków jako linie łączące pola oraz stosując książki lub inne drobne przedmioty jako pionki. Można też narysować planszę na tablicy i poruszać się magnesami jako pionkami.

Plansze. Same plansze, szczególnie te o bardziej skomplikowanej budowie, można przygotować w formie elektronicznej (np. skserować planszę znajdującą się w artykule) i zalaminować. Folia z laminacji zabezpieczy planszę przed zabrudzeniem. Należy jednak pamiętać, że sednem koncepcji przedstawionej w artykule jest zachęcenie dzieci do samodzielnego tworzenia gier. Dostarczanie dzieciom gotowych plansz sprawi, że będą one czekały na gotową planszę, zamiast ją samodzielnie narysować na kartce papieru. Poza tym idea ewolucji gier strategicznych zakłada, że proces modyfikowania plansz gier będzie utrudniony, jeśli plansza będzie zalaminowana. Tym samym laminowanie plansz jest wartościowe w przypadku gier, w które w bibliotece stały się tak popularne, że dzieci wykonują wciąż te same plansze. Wówczas sens ma przygotowanie kilku plansz dla oszczędności kartek papieru.

Pionki i instrukcje. Kącik gier w bibliotece powinien być składnicą nie tylko plansz, ale także pionków i – w razie potrzeby – prostych instrukcji. Przydatny może być także krótki spis nazw gier oraz schematycznych ilustracji przedstawiających układ plansz, które pozwolą dzieciom szybko skojarzyć zasady. Pionki do gier powinny być łatwo dostępne, niezwracające szczególnej uwagi dzieci (mogą to być np. nakrętki do butelek i kartonowych opakowań). Instrukcje do gier powinny być jednostronicowe i możliwie najkrótsze, a zarazem uzupełnione o ilustracyjne przykłady ruchów (uwaga: instrukcje nie powinny znajdować się po drugiej stronie zalaminowanej planszy).

Równanie szans. W trakcie rozgrywek należy kontrolować stan gry. Ponieważ przedmiotem wspomagania rozwoju dziecka są gry strategiczne, należy pamiętać, że o wygranej decyduje w nich nie los, a możliwości intelektualne graczy. Jeśli w parze będą dzieci o różnych poziomach sprawności intelektualnej, wówczas może dojść sytuacji, w której słabsze dziecko będzie przegrywało z lepszym. W takich sytuacjach należy interweniować i wymienić dzieci w parach. Optymalnym rozwiązaniem jest walka dzieci o podobnych możliwościach intelektualnych. Tylko wtedy, gdy gra równy z równym, obie strony mają podobne możliwości rywalizacji.

Czas gry. Podpowiedzi co do sposobu organizowania gier strategicznych dostarczają mistrzostwa gry w szachy. Gracze oprócz planszy dysponują również minutnikiem, który – jeśli wykorzystać go na zajęciach – podwyższa poziom napięcia i zmusza do zwiększenia czynności intelektualnych. Jeśli te nie przekraczają granicy emocjonalnej, taka sytuacja może mieć charakter rozwijający.

Alternatywą dla minutnika może być wyklaskiwana pieśń osób obserwujących. W grze „mu-to-re-re”³, kulturowo pochodzącej z wysp Oceanu Spokojnego, podczas rozgrywki wyklaskuje się nazwę gry: „mu-to-re-re, mu-to-re-re, mu-to-re-re”. Na każdą sylabę „mu” gracze muszą wykonać ruch. Wdrożenie tej zasady przypomina minutnik szachowy i również może mobilizować graczy i hartować ich emocje.

Literatura na temat prostych gier jest bogata, a przedstawiony w artykule ich krótki repertuar jest wierzchołkiem góry lodowej. Zachęcam do studiowania literatury podanej w bibliografii celem uzupełnienia wiedzy na temat gier (nie tylko) strategicznych.