Żyjemy w świecie, który pęka od nadmiaru informacji. Informacja sprawia, że czujemy się przytłoczeni i przeciążeni kognitywnie. Ogólny dostęp do wątpliwej jakości informacji oraz tendencyjny sposób przekazywania treści są zagrożeniem dla naszego świata wartości oraz budowania tożsamości jednostki i społeczeństwa. Dziś szczególnie szybko młodzi ludzie utożsamiają świat medialny ze światem realnym. Spowodowane jest to brakiem odpowiednich mechanizmów krytycznej oceny informacji. Czy jednak można nauczyć ludzi myślenia?

Do tej pory myślenie krytyczne traktowano jedynie jako przedmiot do dyskusji lub mylono z postawą krytykancką. Aktualna rzeczywistość obfituje w takie zjawiska jak rozpowszechnianie nieprawdziwych informacji (fake newsów) czy podważanie wiedzy naukowej przy użyciu emocjonalnych oraz ideologicznych argumentów. Celem edukacji powinno być zatem pokazanie uczniowi, jak zbierać, selekcjonować, przetwarzać i dokonywać ewaluacji informacji oraz jak odróżniać fakty od opinii. Przyjęcie takiej perspektywy pozwoli bronić się przed manipulacją oraz umożliwi rzetelną i obiektywną samoocenę. Krytyczne myślenie wymaga zdolności obserwacji i koncentracji, czyli gromadzenia i analizowania faktów, wnioskowania opartego nie tylko na obserwacji, ale również na zdobytej wcześniej wiedzy. Wymaga trafnych spostrzeżeń opartych na prawdziwości, użyteczności i ocenie konsekwencji oraz umiejętności dokonywania wyboru. Jest zestawem różnorodnych strategii i procesów myślowych koniecznych do rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji i uczenia się.

ĆWICZENIE 1

Doskonałym ćwiczeniem na odróżnienie faktów od opinii jest aktywność „widzę – myślę – zastanawiam się”. Istnieje wiele możliwych sposobów jego przeprowadzenia. Możemy skorzystać z dowolnego banku zdjęć w sieci. Uczniowie mogą sami wybrać w internecie interesującą ich grafikę. Dobrym rozwiązaniem jest również skorzystanie z zasobów strony Window Swap (https://window-swap.com), gdzie znajdziemy widoki z różnych części świata. Uczniowie mogą losować obraz samodzielnie.

Aktywność należy wykonać w trzech krokach: uczniowie mają za zadanie zapisać, co: widzą, myślą i co ich zastanawia. W pierwszym punkcie skupiają się na faktach, co dostrzegają na obrazku. W drugim punkcie zapisują swoje przemyślenia i refleksje – wszystko, co im przychodzi do głowy w związku z przedstawionym obrazkiem. W ostatnim punkcie zapisują pytania i wątpliwości dotyczące obrazka.

Uczniowie dzielą się swoimi zapisami. Ważne jest, aby przedstawiając swoje refleksje, mogli się czuć swobodnie. Nauczyciel lub nauczycielka ma za zadanie monitorować, czy uczniowie dostrzegają różnicę między faktami (pierwszy punkt) a interpretacją czy opinią (drugi punkt). Takie ćwiczenie rozbudza ciekawość poznawczą i jest dobrym sposobem na rozpoczęcie lekcji.

Koncepcje dydaktyczne oparte na teorii konstruktywizmu i konektywizmu również wychodzą naprzeciw potrzebom współczesnego ucznia. Konstruktywizm zakłada, że rola uczniów i uczennic w procesie nauczania jest aktywna, polega na planowaniu i realizacji własnego procesu uczenia się. Uczniowie i uczennice odkrywają i konstruują wiedzę na bazie własnych poszukiwań i doświadczeń. W tym ujęciu myślenie krytyczne można zdefiniować jako wstęp do poszukiwania i konstruowania wiedzy. Uczy ono bowiem odpowiedzialności poznawczej.

Postawy, które charakteryzują myślenie krytyczne, to właśnie m.in. kwestionowanie, analizowanie, dostrzeganie logicznych powiązań oraz myślenie przyczynowo-skutkowe. Każdy z nas w sposób indywidualny i niepowtarzalny przyswaja i przetwarza wiedzę. Dynamiczny rozwój technologiczny sprawia również, że potrzebujemy metod nauczania, które powodują aktywizację ucznia, kształtują myślenie kontekstowe, kreatywność, innowacyjność, współtworzenie wiedzy i współpracę, a zarazem zachęcają do wykorzystywania nowych technologii. W tym miejscu warto zwrócić uwagę na konektywizm w edukacji. W koncepcji konektywistycznej najważniejsze są umiejętności analizowania i ewaluacji zdobytych informacji oraz krytyczne wartościowanie treści. Kluczową kompetencją jest tu umiejętność korzystania z technologii i znajdowania wiadomości w zewnętrznych bazach danych oraz ich łączenia z innymi informacjami.

Dobrym rozwiązaniem jest stosowanie na lekcjach takich rozwiązań, które pozwolą uczniowi na kształtowanie kompetencji przy użyciu nowoczesnej technologii. W ten sposób uczniowie i uczennice mogą sami konstruować swoją wiedzę.

W podejściu konektywistycznym podkreśla się, że uczenie się oraz wiedza wynikają z nieustannego konfrontowania różnych opinii i łączenia źródeł. Na lekcjach warto stworzyć uczniowi przestrzeń do korzystania ze słowników multimedialnych czy poszukiwania informacji w internecie. U podstaw tworzenia połączeń między informacjami leży myślenie krytyczne.

ĆWICZENIE 2

Ćwiczenie ma na celu rozwijanie umiejętności krytycznego i logicznego myślenia, rozumowania, argumentowania i wnioskowania oraz wyposażenie uczniów w taki zasób wiadomości oraz kształtowanie takich umiejętności, które pozwalają w sposób bardziej dojrzały i uporządkowany zrozumieć świat.

Nauczyciel lub nauczycielka prosi, aby uczniowie i uczennice na kolejną lekcję sprawdzili np. wiadomości dotyczące recenzji wybranej książki, filmu itp. Uczniowie mogą również sprawdzić informacje na temat bieżącego zagadnienia gospodarczego w kraju lub za granicą. Na kolejnej lekcji dzielą się swoimi informacjami i porównują je ze sobą. Sprawdzają, czy są między nimi rozbieżności. Następnie zapisują swoje odpowiedzi na pytania:

• Jakie było twoje źródło informacji w tym zadaniu?
• Gdzie zazwyczaj szukasz informacji potrzebnych do odrobienia zadania domowego?
• Gdzie zazwyczaj sprawdzasz pogodę?
• Czy szukasz informacji na temat wydarzeń na świecie?

W tym celu możemy skorzystać z narzędzia Mentimeter (www.mentimeter.com), gdzie uczniowie mogą zapisywać swoje odpowiedzi. Dzięki temu powstanie baza porównawcza w postaci chmury słów lub rankingu, która może się stać punktem wyjścia do dyskusji.

Uczniowie zastanawiają się na odpowiedziami na poniższe pytania:

• Czy weryfikujesz znalezione informacje?
• Czy wiesz, kto jest autorem tych treści?
• Ile czasu poświęcasz na wyszukiwanie, weryfikację, analizę, ewaluację znalezionych informacji?
• Czy sprawdzasz ważne informacje w różnych źródłach?
• Czy cytując znalezione informacje, zawsze podajesz ich źródło?

Ćwiczenie to ma na celu przede wszystkim uświadomić uczniom nawykowy charakter ich działań i przyzwyczajenie do wybranych źródeł informacji. Uczniowie mają nabyć umiejętność analitycznego rozumowania i wypracowania krytycznych mechanizmów pozwalających na rozróżnienie między światem medialnym a realnym. Wnioski prowadzą do wzbudzenia świadomości potrzeby weryfikowania informacji.

Umiejętność myślenia krytycznego wymieniana jest jako jedna z głównych kompetencji przyszłości. Złożone problemy współczesnego świata, dynamiczny rozwój technologiczny oraz zmiany społeczno-kulturalne XXI w. stawiają przed edukacją nowe wyzwania. Potrzeba zatem kompetencji, które pomogą skutecznie analizować, przetwarzać i ewaluować zdobyte informacje.
Myślenie krytyczne w głównej mierze opiera się na zadawaniu właściwych pytań. Jest ono przeciwieństwem myślenia automatycznego.

1. Kwestionowanie/podważanie założeń – nauczyciel może zachęcać uczniów do poszukiwania argumentów, które będą podawały w wątpliwość przyjęte założenia.
2. Wyrażanie opinii i przedstawianie dowodów na ich poparcie (źródła swoich tez i poglądów).
3. Refleksja jako stały element lekcji – nauczyciel daje uczniom czas i okazję do refleksji nad dotychczasową wiedzą i jej związkiem z nowymi informacjami.
4. Poszukiwanie rozwiązań – włączanie krytycznego myślenia do różnych form zabaw i gier umysłowych.
5. Traktowanie błędów jako źródła danych i okazji do korekty myślenia/działania (analiza własnych i cudzych błędów powinna być integralną częścią procesu nauczania każdego przedmiotu).
6. Przyjmowanie różnych punktów widzenia (w ten sposób dzieci uczą się poszanowania odmiennych poglądów).

ĆWICZENIE 3

Ćwiczenie ma na celu rozwijanie umiejętności krytycznego i logicznego myślenia, rozumowania, argumentowania i wnioskowania; wyposażenie uczniów w taki zasób wiadomości oraz kształtowanie takich umiejętności, które pozwalają zrozumieć świat w sposób bardziej dojrzały i uporządkowany.

Punktem wyjścia może być dowolny temat lub sytuacja. Uczniowie przykładowo mogą przyjrzeć się bliżej zagadnieniu używania telefonów komórkowych w szkole. Należy utworzyć co najmniej trzy zespoły. Uczniowie w zespołach zastanawiają się, jakie znaczenie ma omawiana sytuacja z punktu widzenia: ucznia, nauczyciela i rodzica.

Ważne jest, aby uczniowie dokładnie przyjęli perspektywę i punkt widzenia przydzielony w ćwiczeniu. Następnie uczniowie umieszczają swoje refleksje i argumenty na Jamboardzie (jamboard.google.com). Nauczyciel lub nauczycielka powinna uwrażliwić uczniów, aby w kolejnym kroku uważnie wysłuchali wszystkich pomysłów i nie oceniali. Pomaga to dostrzec, że każdy ma prawo do swojego zdania, uczy szanować odmienne poglądy, ukazuje złożoność zjawisk w otaczającym świecie. W celu podsumowania dyskusji można skorzystać ze strony Answer Garden (www.answergarden.ch). Uczniowie mogą utworzyć chmurę słów, w której zapiszą, co ich najbardziej zaskoczyło w argumentach innych grup.