Warto promować poezję
Wisława Szymborska pisała, że „niektórzy lubią poezję”. Szybko jednak prostowała swoje słowa, dodając, że „niektórzy, czyli nie wszyscy, nawet nie większość wszystkich, ale mniejszość”1.
Czy słowa te dotyczą współczesnej młodzieży? Po odpowiedź sięgnęłyśmy do najbardziej wiarygodnego źródła, czyli do opinii samych uczniów. Z przeprowadzonego w naszej szkole badania ankietowego2 jasno wynika, że młodzież nie lubi poezji, do czego przyznało się średnio aż 84% ankietowanych. Co więcej, ok. 90% dodało też, że w ogóle nie czyta wierszy poza obowiązującymi w szkole. Czy owa „mniejszość wszystkich” nie wydaje się zatrważająca? Niestety uczniowie naszej szkoły nie są pod tym względem wyjątkowi. Po zadaniu w środowisku bibliotekarskim pytanie o popularność poezji wśród uczniów dowiedziałyśmy się, że większość z nich wierszy nie lubi – woli matematykę i jeżeli jeszcze w ogóle czyta, to utwory epickie.
Dlaczego tak się dzieje? Skąd taka niechęć do poezji? Jako główne przyczyny swojej antypatii nasza młodzież wskazuje: „wiersze są nudne, nieciekawe” (30%), „lekcje na temat poezji są mało interesujące” (28%), „poezja jest trudna” (17%), „w moim domu też jej nikt nie czyta” (15%), „mówi o sprawach, które mnie nie dotyczą” (10%). Jak łatwo zauważyć, niestety większość odpowiedzi obarcza winą nauczycieli polonistów i zapewne bibliotekarzy. Nie potrafimy zainteresować uczniów poezją!
A może w ogóle nie warto się nią zajmować? Po co w dzisiejszym świecie zaganianym, zapracowanym, w świecie pod znakiem postępu technicznego czytać wiersze? „Szkoda na to cennego czasu” – pisze jeden z naszych uczniów. „To bełkot” – twierdzi inny. My jednak uparcie twierdzimy, że warto! To jedna z niewielu szans dla współczesnych ludzi, by zastanowić się nad sobą, nad własnym wnętrzem, by poszukiwać odpowiedzi na ważne pytania. Być może młody człowiek nie będzie już miał innej okazji do filozoficznej refleksji.
Co zatem zrobić, by uczniowie sięgnęli po wiersz? Oto kilka sprawdzonych pomysłów z naszego podwórka.
„Nie bądź frajerem – czytaj wiersze!”, czyli happening poetycki
Organizację przynajmniej jednego dnia w roku całkowicie poświęconego poezji uważamy za obowiązek każdej biblioteki. W naszej placówce dzień poezji świętujemy dwukrotnie, jesienią i wiosną. Okazję często stanowią ważne rocznice związane z osobami poetów oraz przygotowania do konkursów recytatorskich. Naszym celem zawsze jest niestandardowe pokazanie poezji, zaprezentowanie jej jako pasjonującej i porywającej. Jedną z metod jest wykorzystanie elementów dramy i happeningu w połączeniu z piękną recytacją.
Przebieg:
Po przygotowaniu scenek przez biblioteczne koło teatralne trupa aktorska z zaskoczenia pojawia się w salach lekcyjnych przy dźwiękach Songu o ciszy. Uczniowie przebrani za łańcuch pokarmowy krążą między ławkami. Przy wtórze marsza żałobnego na scenę wkraczają ubrani na czarno recytatorzy i wprowadzając wózek z „martwym frajerem”, recytują Epitafium dla frajera Jonasza Kofty z podziałem na role. Na zakończenie ekipa techniczna wnosi do sali transparent: „Człowiek w świecie bez poezji jest tylko elementem łańcucha pokarmowego (Dawid Jung)”, a wszyscy skandują hasło: „Nie bądź frajerem! Czytaj wiersze!”. Pojawia się kolejny transparent z napisem: „Poezja uzależnia!”. Ostatniej scenie towarzyszy utwór Helikopter Golden Life, w którego trakcie zespół opuszcza salę. Całe wystąpienie trwa kilka minut.
Happening w tej wersji proponujemy kl. VI-VIII, a w klasach młodszych zastępujemy „frajerów” uczniami przebranymi za ślimaki, Epitafium… zaś – wierszem Jana Brzechwy Ślimak. Podkład muzyczny stanowi utwór Ślimak, ślimak pokaż rogi w wykonaniu Fasolek.
Takie wydarzenie można przeprowadzić na przerwie, ale my polecamy formułę nagłego wtargnięcia na lekcję: muzyka, element zaskoczenia i lepsza słyszalność recytowanych tekstów sprawiają, że przekaz łatwiej dociera do odbiorców.
Poezja od kuchni, czyli warsztaty poetyckie
Z naszych obserwacji wynika, że poezję wolą ci, którzy sami ją piszą. Proponujemy zatem w ramach zajęć bibliotecznych przeprowadzić warsztaty, podczas których uczniowie spróbują zamienić się w poetów. Jeśli dzieci same będą pisać, w przyszłości łatwiej też powinny rozumieć istotę poezji, rozpoznawać zastosowane przez autorów środki stylistyczne, a wreszcie – chętniej sięgać po znajdujące się na bibliotecznej półce tomiki poezji.
Przebieg:
Na początku przypominamy pojęcie „epitet”, a następnie przechodzimy do ćwiczenia ustnego (na rozgrzewkę), tzn. tworzymy „łańcuszek epitetowy”. Jeden z uczniów podaje rzeczownik, a kolejny dodaje do niego epitet i proponuje do tego epitetu inny rzeczownik – w ten sposób tworzy się swoisty łańcuszek, a do powtórki zostają zaangażowani wszyscy uczniowie. Następnie na tablicy wyświetlamy slajd z fragmentem utworu Morsztyna3, a uczniowie odnajdują w nim epitety i wypowiadają się na ich temat: co jest w nich nietypowego, innego, co przykuwa uwagę.
Wprowadzamy termin „oksymoron/ epitet sprzeczny”. Dzielimy uczniów na (najlepiej!) cztery zespoły i rozdajemy im listy rzeczowników oraz polecenie do zadania drugiego, jakim jest tworzenie oksymoronów poprzez dopisanie do listy rzeczowników zaprzeczających epitetów4.
Czas na zadanie trzecie: tworzenie aforyzmów. Każda grupa wykorzystuje cztery swoje oksymorony do stworzenia czterech sentencji5.
Punktem kulminacyjnym pracy warsztatowej jest tworzenie tekstów poetyckich6. Adepci sztuki lirycznej otrzymują instrukcję, która pomoże im napisać własny wiersz7. Następnie przenoszą go na papier, ozdabiając plakaty elementami plastycznymi i wycinankami, aby zaprezentować je pozostałym zespołom.
A oto przykładowe wiersze – efekty pracy z naszymi czytelnikami.
Wielka sprzeczność
Człowiek
Z głową pełną głupich mądrości
Ze smutnym uśmiechem
Nic nieznaczący w świecie wielki karzeł
W dodatku naprawdę miły kat
Zabija zwierzęta
Lecz zjada je z kulturą.
Życie
Ból i uśmiech
Śmieszność i smutek
Tragiczna komedia
Słodkie łzy
Straszna bajka
Pragniesz happy endu
A bywa jak w horrorze
To ciężar
Ale chyba lekki
Bo chcesz go nieść.
Poetycka WielkaMOC (lub inne jednodniowe akcje z wierszem w dłoni)
Pomysł na Poetycką WielkaMOC narodził się nagle, trochę z dnia na dzień, nieco spontanicznie. Ponieważ dobrze się sprawdził i zaangażował wielu młodych ludzi – polecamy go także jako sposób na akcję promującą czytanie wierszy. Zasada jest prosta: należy przygotować teksty wierszy, wyszukać w nich słowa, które w całości złożą się na hasło, a następnie – zaopatrzone w instrukcję dotyczącą odnalezienia wyrazów – udostępnić zadanie uczniom.
Jak to wyglądało u nas?
- Najpierw dobór tekstów poetyckich. My z racji zbliżających się wówczas świąt wybrałyśmy wiersze związane z Wielkanocą. Pojawili się Twardowski, Herbert, Gałczyński… i jeszcze kilkoro innych.
- Następnie z wybranych kilku słów z tekstów ustaliłyśmy hasło, którego poszukanie było zadaniem uczniów; to zdecydowanie był dla nas najdłuższy etap; często okazywało się, że nawet jeśli już był pomysł na ciekawe hasło, nie byłyśmy w stanie znaleźć tych wyrazów w wierszach… Ale – dało się to zrobić!
- Ustaliłyśmy sposób/instrukcję wyszukiwania słów (najczęściej podawałyśmy tytuł wiersza oraz wskazówkę typu: „trzyliterowy wyraz w szóstym wersie”; „dwusylabowy przymiotnik”).
Przygotowałyśmy specjalną kartę dla uczniów ułatwiającą wypisywanie słów wiersza – u nas wykonana była ona ręcznie, przy wykorzystaniu sketchnotingu. - Teksty i instrukcję wywiesiłyśmy w gablocie, czytelnicy pracowali w drużynach. Zadanie cieszyło się dużym zainteresowaniem, także jeszcze po świętach!
Nasze hasło: „Poezja ma wciąż moc mocy. W domu. W górach. We mgle. Na długą wędrówkę. Na cud Wielkiejnocy”.
WinyLOVE piątki z poezją
Nie sposób obojętnie przejść obok faktu, że obecnie z dużą pomocą, dla poezji, rzecz jasna, przychodzą współcześni piosenkarze, wykonawcy lirycznych tekstów. Tę popularność warto wykorzystać dla naszych celów! Na pierwszy plan wysuwa się zwłaszcza niezwykle lubiana przez dzieci i młodzież Sanah i chyba nie ma skuteczniejszego sposobu, by trafić do młodych głów z pięknymi tekstami poetyckimi Słowackiego czy Szymborskiej.
Sanah to oczywiście tylko jedna z możliwości. Grabowski, Turnau, Osiecka, Przybora, Stare Dobre Małżeństwo… Od jakiegoś czasu w piątki w bibliotece proponujemy uczniom na przerwach muzykę z winyla (mamy biblioteczny gramofon!) – często dobierając wykonawcę dnia do okazji (najczęściej są to urodziny artysty). Winylowe piątki z różnego rodzaju dobrą muzyką odbywają się u nas okazjonalnie od ponad roku, ale w roku szkolnym 2022/ 2023 (ze względu na projekt „SOS dla poezji”) postawiłyśmy na poezję śpiewaną oraz inne utwory muzyczne z wartościowymi tekstami. I? Tak, ten sposób działa – uczniowie rozpoznają już w tym momencie zupełnie nieznanych wcześniej artystów, domagają się powtórnego odtwarzania niektórych utworów, a nawet śpiewają ich fragmenty!
Z konkursem na tak
Choć obecnie słowo „rywalizacja” nie zawsze ma pozytywne konotacje, w praktyce szkolnej konkursy to często bardzo skuteczny bodziec do pracy. Co na ten temat sądzą eksperci? S. Sarnowski pisze: „Współzawodnictwo jest jedną z istotnych części zadań wychowawczych szkoły. Stanowi ono formę rozwijania aktywności społecznej uczniów jako działalności, w której oni osobiście uczestniczą”8.
Z kolei W. Wójtowicz twierdził, że organizowanie przez pedagogów zadań opierających się na rywalizacji zwiększa zaangażowanie emocjonalne dzieci, a także – co ważne – zainteresowanie tematem. Jako inne zalety wymieniał także m.in. radość, jakiej dostarcza współzawodnictwo, i możliwość zaspokojenia potrzeby kontaktu z drugim człowiekiem9. Konkursy bowiem to nie tylko dążenie do bycia najlepszym, zdobycia pierwszego miejsca, ale także możliwość sprawdzenia siebie w publicznym wystąpieniu, autoprezentacji, odwaga w wyrażaniu siebie, literackiej ekspresji.
Uważamy, że konkurs to forma, która skutecznie mobilizuje dzieci i młodzież do aktywności, przynosi niezwykłe efekty i daje ogromną satysfakcję zarówno uczniom, jak i ich opiekunom. Jest też oczywiście świetnym narzędziem w promocji czytelnictwa, a także w budzeniu zainteresowania uczniów poezją.
Wierszem powiem więcej – konkursy recytatorskie
Od samego początku naszej pracy w szkole współpracujemy z lokalnym centrum kultury m.in. w zakresie konkursów recytatorskich, które są organizowane przez naszą gminę dwa razy w roku – jesienią, z okazji Międzynarodowego Miesiąca Bibliotek Szkolnych (nazwa konkursu: „W jesieni tyle skrzypiec”), i na wiosnę („Wiosenne przebudzenie”). Najciekawszy dla nas etap rozgrywa się oczywiście w szkole, kiedy to uczniowie poszukują na bibliotecznych półkach wierszy, które zaprezentują podczas konkursu. My, spotykając się z recytatorami, staramy się pomóc im w przygotowaniach, pracujemy nad dykcją, intonacją, siłą i dynamiką wypowiedzi, modulacją głosu, a nawet interpretacją. Uczniowie często zaskakują nas wyborem tekstu, a także sposobem jego przedstawienia na scenie. Zdarza się, że chcą zaprezentować własny wiersz!
Trzeba dodać, że nie zawsze mamy od razu dziesiątki chętnych do recytacji. Czasem musimy się o to postarać. Rozmawiać, zachęcać, przekonywać. Ale za to niejednokrotnie usłyszałyśmy już po wygranym konkursie słowa: „Dziękuję, że mnie panie namówiły!”. Doświadczenie uczy, że przede wszystkim nie można uczniów zostawić samym sobie. Większość z nich będzie potrzebowała pomocy w doborze tekstu – i to jest dobra okazja, by podsunąć im utwory różnych poetów! Ponadto piękna recytacja zaprezentowana przez nauczyciela czy nietypowy, odważny sposób przedstawienia wiersza mogą zdziałać cuda w podejściu młodego człowieka do poezji, a nawet przełamać jego niechęć do utworu poetyckiego.
Z naszego (już dwudziestoletniego!) doświadczenia w przygotowaniach do konkursów recytatorskich wynika, że często sprawdzają się w pracy z uczniami (zwłaszcza młodszymi) utwory zabawne, skłaniające odbiorcę do śmiechu. Od lat świetnie ma się Ludwik Jerzy Kern. Wielu nastoletnich buntowników chętnie sięga także po poezję Stanisława Grochowiaka, Andrzeja Bursy czy współczesnej poetki Rupi Kaur.
Nie są to jednak jedyne konkursy, które rozbudzają zainteresowanie poezją, w jakie warto się zaangażować.
Konkurs poetycki z tomikiem w tle
A gdyby tak uczniowie sami sięgnęli po pióra i ulegli natchnieniu muz? Zimą 2021 w bibliotece poczułyśmy tchnienie Erato i tak oto spontanicznie i przypadkowo zrodził się pomysł konkursu na wiersz o miłości. Okazja pojawiła się idealna, jako że zbliżał się luty, a wraz z nim walentynki.
Efekt przeszedł nasze najśmielsze oczekiwania. Pisali uczniowie z wszystkich grup wiekowych (najwięcej z edukacji wczesnoszkolnej). Część z nich ozdobiła swoje utwory autorskimi grafikami. Nadesłane wiersze były tak piękne i różnorodne, że zdecydowałyśmy się je opracować i utrwalić. Początkowo myślałyśmy tylko o formacie .pdf, ale dzięki pomocy rady rodziców można było profesjonalnie wydrukować pięknie przygotowany (polecamy Canvę!) tomik poetycki.
Pomysł tak się spodobał w naszej szkole, że w kolejnym roku szkolnym powtórzyłyśmy akcję, a także zorganizowałyśmy konkurs na ilustrację „Jak wygląda miłość?”. Pomysłowe i starannie przygotowane rysunki posłużyły za oprawę graficzną tomiku. Przed nami już trzecia edycja! Za każdym razem temat konkursu, a co za tym idzie tytuł antologii stanowi cytat zaczerpnięty z twórczości pisarza, którego w danym roku szczególnie wspominamy (np. patrona roku). Edycji 2023 patronował Aleksander Fredro, a mottem są słowa: „Szczęśliwy, kto w twych oczu przegląda się niebie”.
Gorąco zachęcamy do tej formy pracy – satysfakcja po stronie organizatorów gwarantowana, ale radość i duma samych autorów i ich rodzin jest po prostu nie do opisania. Warto dodać, że już na etapie tworzenia dzieci chętnie sięgają po dostępne w bibliotece tomiki z poezją, a wiersze swoich ulubionych poetów polecają kolegom i koleżankom.
Inne pomysły
Przedstawione pomysły nie tylko pozwalają przełamać niechęć uczniów do liryki oraz pokonać barierę języka poetyckiego, ale mogą też zmotywować do samodzielnego (dla przyjemności!) czytania poezji. Czasem pozwalają nawet odkryć drzemiące głęboko w uczniach talenty poetyckie.
Warto dbać o to, by uczniowie czytali wiersze. Jak pisze Kamila Kampa: „Poezja jednoczy, a nie dzieli. I póki ona istnieje, ma sens język i rozmowa z drugim człowiekiem”10.
Proponowane działania nie wyczerpują sposobów na wprowadzanie młodzieży w świat liryki. Ciekawą koncepcją pozwalającą skierować uwagę uczniów na utwory liryczne jest np. organizowana przez Fundację Herberta akcja „Podaruj wiersz”. Liczne jej zalety sprawiają, że włączamy się w nią co roku. Wystarczy, by uczniowie wybrali tekst poetycki i przepisali go, ewentualnie dodając elementy graficzne. Zadanie łączy więc poznawanie poezji, ćwiczenie grafomotoryczne i wolontariat (nasze karty z wierszami trafiają do klubów seniora i DPS-ów jako niezwykłe, ręcznie wykonane podarunki).
