ZNACZENIE BAJKI TERAPEUTYCZNEJ
Bajkoterapia to metoda profilaktyczna i terapeutyczna adresowanado małych dzieci. Wykorzystywanaw niej bajka terapeutyczna zaś podobna jest do baśni. Jej fabuła usytuowana jest w fantastycznym, nierealnym świecie, a bohaterowie mają podobne problemy do tych, które spotykają dzieci w świecie realnym. Bohaterowie bajkowego świata pomagają rozwiązywać problemy w sposób racjonalny, oparty na założeniach koncepcji poznawczo-behawioralnej.
Bajki terapeutyczne tym różnią się od innych edukacyjnych opowiadań, że koncentrują się wyłącznie na sytuacjach trudnych emocjonalnie, zawierają informacje, które obrazują wzory ich wyjaśniania, nadawania określonego znaczenia, nazywania emocji,szczególnie społecznych, oraz zaznajamiają ze strategiami zadaniowymi radzenia sobie, a poza tym wskazują na wagę wsparciaspołecznego. Oddziaływanie poprzez bajkę nie jest mentorsko-edukacyjne, a bohater bajkowy w niczym nie przypomina dziecka, zmaga się jednak z identycznymproblemem. Mały słuchacz czy czytelnik jest tylko stymulowany, a nie edukowany wprost, do zmiany w zakresie rozumienia siebie czy innych. To, że dziecko w tym okresie rozwoju myśli magicznie, ułatwia zrozumienie wydarzeń bajkowego świata, przy czym dziecko przyjmie tylko teargumenty, które odpowiadają jego poziomowi rozumienia i indywidualnie do niego przemówią. Czytając czy opowiadając bajki terapeutyczne, stymuluje się dziecko do przeżywania przygód bohatera i samodzielnego konstruowania wiedzy i samowiedzy, co w rezultacie sprzyja jej utrwaleniu.
Bajka terapeutyczna niesie dziecku inną, ważną informację: że nie tylko jemu przydarzyły się nieprzyjemne sytuacje, co również ułatwia „otwieranie się” i mówienie o własnych negatywnych doświadczeniach. Wreszcie bajki terapeutyczne mają za zadanie budować pozytywny nastrój, który jak wiadomo, sprzyja aktywności. Bajki terapeutyczne mają na celu przygotowanie dzieci do przyszłych sytuacji i oswojenie z nimi – doświadczenia, które wykorzystająw praktyce. Stosowanie ich zapobiega przyszłym niekorzystnym reakcjom stresowym (dystres), które mogą nawet zakłócić rozwój psychicznydziecka.
Bajki terapeutyczne sprzyjają budowaniu racjonalnej wiedzy, a tym samym ułatwiają świadome, a nie emocjonalne zarządzanie sobą. Stymulują dziecko do uświadamiania sobie emocji,np. zazdrości, nienawiści, poniżenia czy poczucia wstydu. Sprzyjają pozytywnym przekonaniom, jakie buduje jednostka o sobie.
Bajka terapeutyczna nie jest klasyczną, wierszowaną bajką z morałem, a raczej świadomie skonstruowanym i napisanym opowiadaniem z zawartym przesłaniem i wzorem do naśladowania. Często teksty te są określane jako bajki-pomagajki, które wspomagają prawidłowy rozwój emocjonalny dziecka, uczą je rozpoznawania i nazywania emocji i radzenia sobie z uczuciami: złością,smutkiem, lękiem, zazdrością i innymi. Młodzi czytelnicy mogą utożsamiać się z bohaterem i przeżywać z nim poznawaną historię,otrzymując jednocześnie wskazówki, co można zrobić, by skutecznie poradzić sobie z problemem.
Można wyróżnić następujące etapy wykorzystania bajki terapeutycznej:
- racjonalizacja problemu (dziecko stopniowo oswaja się z trudnością czy przeszkodą, akceptuje ją);
- podjęcie aktywności celemzmiany przyzwyczajeń, sposobupostrzegania;
- akceptacja sytuacji, której zmienić nie można, lub wprowadzenie zmiany;
- zyskanie doświadczenia, strategii działania i umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trud nych, gdy podobny problem pojawi się ponownie.
Celem terapii poprzez bajki jest wsparcie emocjonalne i redukcjalęków.
RODZAJE BAJEK TERAPEUTYCZNYCH
- Bajki psychoedukacyjne – wspierają rozwój dziecka głównie w aspekcie poznawczym. Ich priorytetem jest wprowadzenie zmian w zachowaniu dziecka. Możeto dotyczyć sytuacji, w których chcemy nauczyć dziecko dzielenia się z innymi lub wytrwałości w działaniu bądź przekonać je dosprzątania pokoju; gdy chcemy, by było ostrożne w kontaktach z obcymi lub umiało sobie radzić z agresją rówieśników. Ten typ bajki powinien dawać przykładydziałań, wzory zachowań, dzięki którym możemy rozwiązać problem. Maria Molicka nazwała te opowiadania „sfabularyzowaną poradą psychologa” (Zob. Molicka M.: Bajki terapeutyczne dla dzieci, Poznań 2006).
- Bajki psychoterapeutyczne – dają wsparcie zarówno poznawcze, jak i emocjonalne, głównie jednak mają kompensować niezaspokojonepotrzeby: bezpieczeństwa, miłości przynależności, akceptacji i uznania, i w ten sposób obniżyć lęki. Bajki psychoterapeutyczne mają dowartościować, dziecko i podnieść jego samoocenę. Ułożenie takiej bajki wymaga wnikliwej analizy emocji (lęku, strachu, smutku), których ma ona dotyczyć. Trzeba poznać przyczynę tych uczuć.
- Bajki relaksacyjne – posługują się wizualizacją w celu wywołania odprężenia i uspokojenia, np. po emocjonującym dniu albo gdy dziecko przeżyło trudną sytuację (np. szczepienie). Mogą być zastosowane do grupy i pojedynczych dzieci.
ORGANIZACJA ZAJĘĆ BAJKOTERAPEUTYCZNYCH
Biblioterapeuci radzą przeczytać dziecku bajkę terapeutyczną wtedy, gdy dziecko:
- przejawia zaburzenia emocjonalne,trudności adaptacyjne; ɨ jest przewlekle chore lub niepełnosprawne intelektualnie;
- jest smutne czy złe, bo wydarzyło się coś przykrego;
- źle się czuje w swoim przedszkolu czy klasie;
- ma niską samoocenę;
- wydaje mu się, że nikt go nie rozumie;
- czuje się samotne;
- jest w trudnej sytuacji życiowej,
- boi się czegoś lub kogoś, a nie znajduje wsparcia u dorosłych;
- źle się zachowuje, nie lubi wykonywać pewnych czynności.
ETAPY PRACY
- Ustalenie tematów i celów terapeutycznych
Monitorowanie potrzeb dzieci poprzez rozmowy z wychowawcami i rodzicami, jak równieżz samymi dziećmi. Na tym etapie konieczne jest wnikliwe obserwowanie dzieci, by szybko reagować na sytuacje konfliktowe i trudne w grupie rówieśniczej. - Wskazanie adresatów zajęć
Należy ustalić nie tylko ich wiek, ale i sprawność intelektualną w celu właściwego doboru środków (w tym tekstu) oraz czasu trwania spotkania. Warto też zdobyć informacje o ograniczeniach zdrowotnych, np. ruchowych. - Określenie czasu i miejsca zajęć
Dostosowanie czasu pracy do możliwości percepcyjnych dzieci. W przypadku pracy z 3-4-letnimi dziećmi zajęcia nie powinny trwać dłużej niż 15-20 minut. Z dziećmi starszymi pracuje się 30-45 minut. Najbezpieczniejszym miejscem zabawy jest sala przedszkolna lub sala lekcyjna. Może to być także biblioteka, świetlica. - Dobór literatury
Na zajęciach można wykorzystać bajki, które pokazują wzorce zachowań, uczą nazywania i wyrażania emocji, proponują rozwiązania. Ważne jest, by zaproponować dzieciom tekst niezbyt długi, łatwy, dotykający jednego problemuterapeutycznego. Osoba prowadząca może skrócić i uprościć bajkę celem uzyskania środka terapeutycznego najlepiej przybliżającego problem odbiorcy. - Wykorzystanie innych środków terapeutycznych (papieru, kredek, zabawek, muzyki)
Stosując elementy arte-, muzyko czy choreoterapii wzmacnia się efekty terapeutyczne, uatrakcyjnia i urozmaica zajęcia. Dobierając te środki, trzeba kierować się wiekiem i możliwościami percepcyjnymi i ruchowymi uczestników, a przede wszystkim – ich bezpieczeństwem. - Ustalenie przebiegu warsztatów
Poprzez przygotowanie ich dokładnego konspektu. Mając na uwadze temat i cele zajęć, należy zaplanować wszystkie czynności i ich kolejność.
JAK POKONAĆ NIEŚMIAŁOŚĆ? – scenariusz zajęć bajkoterapeutycznych
Przebieg zajęć
Przywitanie uczestników.
Rozmowa z dziećmi o tym, co jest w nich ładne, dobre, co w sobie lubią.
Przeczytanie bajki Elżbiety Śnieżkowskiej-Bielak Kłopoty trzmiela Bobusia o pokonywaniu nieśmiałości.
Pytania do uczestników spotkania po wysłuchaniu przez nich tekstu bajkoterapeutycznego.
- Jak zachowywał się trzmiel Bobuś, kiedy przyszedł do łąkowego przedszkola?
- Jak zachowanie Bobusia oceniałydzieci?
- Co czuł Bobuś, kiedy samotnie się bawił?
- Czy trzmiel Bobuś lubił siebie?
- Kto powiedział trzmielowi, jak trzeba się zachować?
- Dlaczego trzeba polubić siebie?
- Co umiesz i lubisz robić? Zastanówsię, czy ci się to podoba.
- Czy te cechy, które ci się podobają, mogą też się spodobać innym?
- Zastanów się, czy lubisz siebie.
- Stań i powiedz: „Lubię siebie za…” (wymień za co).
Zabawa „iskierka”
Prowadzący łapie dziecko obok za dłoń i mówi: „Iskierkę odwagipuszczam w krąg. Czekam, aż powróci do mych rąk”. Kolejne dziecko mówi to samo i łapie kolejną osobę, i tak aż do zamknięcia kręgu.
Drzewo siły
Każde dziecko dostaje duży szablon liścia i rysuje w nim to, w czym czuje się dobre i co sprawiamu największą przyjemność – np. ktoś może narysować klocki, bo potrafi tworzyć z nich budowle. Następnie dzieci siadają w kole i kolejno podchodzą do drzewa przygotowanego przez prowadzącego. Każde dziecko opowiada o swoim rysunku i z pomocą bajkoterapeuty zaczepia listek na gałęzi drzewa. Prowadzący uświadamia dzieciom, że drzewo przedstawia siłę, jaka tkwi we wszystkich osobach z grupy, i pokazuje, czego mogą się nawzajem od siebie uczyć. Pytanie do dzieci: „Czy ktoś jeszcze czuje się nieśmiały?”.
Prowadzący łączy dzieci w pary. Uczestnicy w parach mają stanąć naprzeciwko siebie i uczyć swojego kolegę lub koleżankę z pary różnych ruchów i dziwnych min. Drugie dziecko ma powtórzyć to,co zobaczyło. Po kilku minutach następuje zmiana.
Krzesło gwiazd
Zabawa wzmacniająca poczucie własnej wartości. Dzieci ustawiają się w dwóch rzędach. Na końcu w wyznaczonym miejscu stoi krzesło (może być ozdobione kokardą lub kolorowym płótnem). Środkiem idzie gwiazda – wybrane dziecko. Wszystkie dzieci witają gwiazdę, oklaskują i podziwiają. Gdy gwiazda dochodzi do krzesełka, siada. Pozostali też mogą usiąść i kolejno podchodzą do niej, mówiąc jej same miłe rzeczy
Uczestnicy wybierają z koszyczka przygotowaną wcześniej przez bibliotekarza uśmiechnętą lub smutną buźkę, dając do zrozumienia, jak się czują po zakończonych warsztatach.
