Dyrektor nie ma pełnej dowolności w dysponowaniu czasem pracy nauczyciela

Zgodnie z art. 35 ust 2a Karty Nauczyciela przez godzinę doraźnego zastępstwa rozumie się przydzieloną nauczycielowi godzinę zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych powyżej tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych lub opiekuńczych (pensum), której realizacja następuje w zastępstwie nieobecnego nauczyciela.

Zastępstwa są możliwe po zrealizowaniu pensum. Organizowanie zastępstw za nieobecnych nauczycieli ma na celu zapewnienie opieki uczniom przebywającym w szkole w czasie trwania zajęć lekcyjnych, a także efektywne wykorzystanie czasu trwania zajęć do realizacji procesu dydaktyczno-wychowawczego. Nauczyciel zastępujący nieobecnego nauczyciela może realizować godziny doraźnych zastępstw po zrealizowaniu swojego dziennego obowiązkowego pensum.

Zlecanie doraźnych zastępstw w czasie realizacji obowiązkowego pensum oznaczałoby uznanie, iż realizacja takich zajęć jest jednym z obowiązków nauczyciela realizowanych w ramach jego czasu pracy. Takie działanie jest nieprawidłowe i stanowi rażące łamanie prawa. Niedopuszczalna jest sytuacja, w której nauczyciel bibliotekarz nie może wykonywać swoich podstawowych obowiązków, gdyż w tym właśnie czasie prowadzi inne zajęcia w ramach godzin doraźnych zastępstw.

Godziny doraźnych zastępstw są w każdym przypadku odpłatne. Jeśli danego dnia nauczyciel oprócz swojego podstawowego pensum zrealizował także godziny doraźnych zastępstw, to zawsze przysługuje mu wynagrodzenie za godzinę doraźnego zastępstwa. Za zrealizowaną godzinę doraźnego zastępstwa nauczyciel otrzymuje pełne wynagrodzenie, a zatem zobowiązany jest w ramach tego zastępstwa prowadzić pełnowartościowe zajęcia dydaktyczne, wychowawcze lub opiekuńcze. Wynagrodzenie za godziny doraźnych zastępstw wypłaca się według stawki osobistego zaszeregowania nauczyciela, z uwzględnieniem dodatku za warunki pracy (art. 35 ust. 3 Karty Nauczyciela).

Dla ustalenia i obliczenia stawki wynagrodzenia za pracę w godzinach doraźnych zastępstw bez znaczenia jest fakt, że w czasie doraźnego zastępstwa nauczyciel realizuje zajęcia zgodnie z posiadaną specjalnością czy zajęcia, do których nie ma kwalifikacji, czy też po prostu zapewnia w tym czasie wyłącznie bezpieczeństwo uczniów, prowadząc zajęcia opiekuńcze. Dlatego w sytuacji nagłej nieobecności nauczyciela, w celu zapewnienia opieki w czasie zajęć, o ile dyrektor szkoły nie ma możliwości powierzenia prowadzenia zajęć nauczycielowi posiadającemu kwalifikacje, poleca on przeprowadzenie ich innemu nauczycielowi.

Zastępstwa nie mogą odbywać się w bibliotece w czasie pracy biblioteki. Czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godz. na tydzień (art. 42 ust. 1 Karty Nauczyciela). Karta Nauczyciela nie zawiera definicji czasu pracy, dlatego wyjaśnienie tego pojęcia powinno następować na podstawie przepisów powszechnego prawa pracy, czyli Kodeksu pracy. Czasem pracy jest czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy (czyli – w przypadku nauczyciela – w szkole) lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy (art. 128 § 1 Kodeksu pracy). Pozostawanie w dyspozycji pracodawcy nie oznacza jednak, że pracodawca może swobodnie dysponować pracownikiem.

W odniesieniu do nauczycieli obowiązuje nie tylko ogólna norma czasu pracy, ale także przepisy, które szczegółowo określają rozkład obowiązków w czasie. Zgodnie bowiem z art. 42 ust. 2 Karty Nauczyciela w ramach czterdziestogodzinnego czasu pracy oraz ustalonego wynagrodzenia nauczyciel obowiązany jest realizować:

• zajęcia dydaktyczne, wychowawcze i opiekuńcze, prowadzone bezpośrednio z uczniami lub wychowankami albo na ich rzecz (pensum);
• inne zajęcia i czynności wynikające z zadań statutowych szkoły, w tym zajęcia opiekuńcze i wychowawcze uwzględniające potrzeby i zainteresowania uczniów;
• zajęcia i czynności związane z przygotowaniem się do zajęć, samokształceniem i doskonaleniem zawodowym.

Nauczyciele bibliotekarze także mają swoją normę czasu pracy przypadającego na realizację zajęć w ramach obowiązkowego tygodniowego pensum (30 godz. tygodniowo).

Organizacja funkcjonowania szkoły przewiduje godziny otwarcia biblioteki szkolnej, które (w przypadku obsady jednoosobowej) muszą w skali tygodnia pokrywać się z pensum nauczyciela bibliotekarza. W sytuacji, w której organizacja funkcjonowania szkoły przewiduje np. otwarcie biblioteki szkolnej w godz. 8.00-14.00 od poniedziałku do piątku, w sposób naturalny dzienne pensum godzin nauczyciela bibliotekarza zawiera się w tych właśnie godzinach, aby móc osiągnąć w skali tygodnia wartość 30 godz.

Nauczyciel bibliotekarz zaliczany jest do tzw. nieprzedmiotowców. Nie realizuje on godzin lekcyjnych, zatem jego czas pracy wynosi 30 godz. sześćdziesięciominutowych w tygodniu. Z uwagi na godziny otwarcia biblioteki i realizowanie w bibliotece w tym czasie zadań biblioteki nie powinno dochodzić do wyznaczania doraźnych zastępstw nauczycielom bibliotekarzom w okresie godzin otwarcia biblioteki szkolnej. Nie powinno się delegować ich w czasie, kiedy wykonują pensum, do realizacji godzin doraźnych zastępstw, gdyż w tym czasie nauczyciel zobowiązany jest do wykonywania obowiązków wynikających z jego zatrudnienia na stanowisku nauczyciela bibliotekarza, które realizuje w ramach obowiązującego go pensum. Byłoby to równoznaczne z sytuacją, w której na lekcję jakiegoś przedmiotu dyrektor przysyła dodatkowo inną klasę na zastępstwo. Doraźne zastępstwa mogą być wyznaczane po zrealizowaniu obowiązkowych dziennych zajęć (lub przed zajęciami).

Jeśli w wyjątkowej sytuacji dyrektor jednak zlecił nauczycielowi bibliotekarzowi zastępstwo w czasie, gdy realizuje on swoje obowiązkowe pensum, wówczas nauczyciel bibliotekarz powinien pozostać po godzinach w bibliotece, by odpracować czas poświęcony na zlecone przez dyrektora zajęcia dydaktyczno-opiekuńcze z uczniami w zastępstwie nieobecnego nauczyciela. Za godziny doraźnych zastępstw przysługuje mu wynagrodzenie.

Prawne możliwości przeciwdziałania nielegalnym zastępstwom

Dyrektor szkoły, który wbrew obowiązkowi nie wypłaca w ustalonym terminie wynagrodzenia za pracę lub wysokość tego wynagrodzenia bezpodstawnie obniża, dopuszcza się wykroczenia przeciwko prawom pracownika. Czyn ten podlega karze grzywny od tysiąca złotych do 30 tys. zł (art. 282 Kodeksu pracy).

Skarga do Państwowej Inspekcji Pracy

Każdy pracownik może zgłosić praktyki nieprzestrzegania przepisów prawa pracy do Państwowej Inspekcji Pracy (PIP). Skarga musi być podpisana. PIP nie rozpatruje anonimów. Przed tym krokiem warto pisemnie wezwać dyrektora do postępowania zgodnego z prawem – nieprzydzielania zastępstw w czasie pensum lub do zapłaty za tak zrealizowane już zajęcia.

Gdy dyrektor szkoły odmawia wypłaty nauczycielowi wynagrodzenia (np. za doraźne zastępstwa), nauczyciel może wnieść skargę do Państwowej Inspekcji Pracy, która jest uprawniona do:

• nakazania pracodawcy wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi;
• nałożenia na pracodawcę grzywny w wysokości do 2 tys. zł (przy ponownej kontroli – do 5 tys. zł) w postaci mandatu karnego (co naturalnie nie zwalnia dyrektora szkoły od obowiązku wypłaty należnego wynagrodzenia), a w przypadku odmowy jego przyjęcia – do wystąpienia do sądu z wnioskiem o ukaranie, co może się wiązać z grzywną do 30 tys. zł.

Pozew o zapłatę przeciw pracodawcy

Nauczyciel może wystąpić do sądu pracy z pozwem o zapłatę za godziny doraźnych zastępstw. W tym celu należy odpowiednio się do tego przygotować. Należy próbować zbierać dowody na potwierdzenie zrealizowania godzin w zastępstwie nieobecnego nauczyciela.

Pracownik domagający się przed sądem wypłaty zaległego wynagrodzenia musi udowodnić, że nabył do niego prawo. W przypadku nauczyciela dowodem mogą być zapisy w dziennikach lekcyjnych i dziennikach zajęć. W nich rejestrowane są zajęcia i czynności realizowane przez nauczyciela, w tym zajęcia w ramach doraźnych zastępstw. Dopuszczalne są także inne dowody, np. zeznania świadków, własne notatki lub zapiski pracownika dotyczące jego czasu pracy, zwyczajna notatka służbowa, pisemne polecenie pracodawcy itd. Skrupulatne ewidencjonowanie tych godzin pomoże skutecznie odzyskać je w postępowaniu sądowym.

Uwaga! Bibliotekarz może ubiegać się o zapłatę za godziny doraźnych zastępstw również po zakończeniu zatrudnienia w danej placówce. Ważne jest, aby pamiętać, że roszczenie nie będzie skuteczne, jeżeli upłyną więcej niż 3 lata od godziny przepracowanej w zastępstwie.

Wynagrodzenie za godziny doraźnych zastępstw jest składnikiem wynagrodzenia wypłacanym z dołu w ostatnim dniu miesiąca, a wyjątkowo w jednym z ostatnich 5 dni miesiąca lub w dniu wypłaty wynagrodzenia, które nauczyciel otrzymuje z góry (art. 39 ust. 4 Karty Nauczyciela). Zatem termin przedawnienia roszczenia o zapłatę za godziny doraźnych zastępstw rozpoczyna bieg w jednym z tych dni. Wynika z tego, że roszczenia o wynagrodzenia z kilku miesięcy przedawniają się w różnych terminach. Pewne zdarzenia, np. wniesienie pozwu do sądu, powodują przerwanie biegu przedawnienia. Przedawnienie nie biegnie, dopóki postępowanie sądowe nie zostanie zakończone (art. 295 Kodeksu pracy).

Nieformalna świetlica w bibliotece?

Organ prowadzący zdecydował, że świetlica szkolna będzie czynna od 12.30. Uczniowie, którzy z nie uczestniczą w tym czasie w lekcjach, mają być w bibliotece pod opieką nauczyciela bibliotekarza. Czy to jest zgodne z prawem?

Nie. Czas pracy nauczyciela bibliotekarza wyznacza czas funkcjonowania biblioteki szkolnej. Nauczyciel w tym samym czasie nie może sprawować funkcji nauczyciela bibliotekarza oraz nauczyciela świetlicy szkolnej.

Czas pracy nauczyciela zatrudnionego w pełnym wymiarze zajęć nie może przekraczać 40 godz. W ramach tego czasu pracy nauczyciel obowiązany jest realizować m.in. tygodniowy obowiązkowy wymiar zajęć (pensum). Pensum nauczycieli bibliotekarzy zatrudnionych w pełnym wymiarze zajęć wynosi 30 godz.

Obowiązki nauczyciela bibliotekarza oraz organizację biblioteki szkolnej powinien ustalać statut szkoły. Szczegółowe określenie liczby godzin, które stanowią obowiązkowy czas pracy bibliotekarza, możliwe jest na podstawie planu pracy szkoły. W sytuacji, w której organizacja funkcjonowania szkoły przewiduje np. otwarcie biblioteki od poniedziałku do piątku w godzinach 8.00-14.00, w sposób naturalny dzienne pensum godzin nauczyciela bibliotekarza zawiera się w tych właśnie godzinach, aby móc osiągnąć w skali tygodnia wartość 30 godz.

Przepisy oświatowe przewidują odrębną organizację świetlicy szkolnej i odrębną biblioteki szkolnej. Inne są również zadania nauczyciela bibliotekarza i nauczyciela świetlicy, w tym inny wymiar pensum. Opieka świetlicowa nie może być delegowana innym nauczycielom podczas wykonywania ich zajęć.

Przepisy oświatowe przewidują odrębną organizację świetlicy szkolnej i odrębną biblioteki szkolnej. Inne są również zadania nauczyciela bibliotekarza i nauczyciela świetlicy, w tym inny wymiar pensum. Natomiast od dyrektora szkoły należy zapewnienie opieki nad uczniami przed godzinami lekcyjnymi i po godzinach lekcyjnych. Jest to tzw. opieka świetlicowa, która nie może być delegowana innym nauczycielom podczas wykonywania ich zajęć.

Świetlicę szkolną organizuje się dla uczniów, którzy muszą przebywać w szkole dłużej. W takiej sytuacji dyrektor szkoły zobowiązany jest do zorganizowania świetlicy szkolnej, a organ prowadzący do zabezpieczenia odpowiednich środków na ten cel. Świetlica szkolna w swojej strukturze oświatowej nie może być utożsamiana z biblioteką szkolną.

W świetlicy prowadzone są zajęcia w grupach wychowawczych nieprzekraczających 25 uczniów. Biblioteka szkolna natomiast nie zapewnia opieki nad uczniami; zapewnia jedynie możliwość korzystania ze zbiorów.

Nauczyciel nie może jednocześnie realizować pensum nauczyciela świetlicy szkolnej oraz nauczyciela bibliotekarza.

Dyrektor szkoły powinien zatem inaczej zorganizować opiekę nad uczniami w godzinach dopołudniowych – nie może dochodzić do łączenia pracy w tym samym czasie przez jednego nauczyciela w bibliotece i świetlicy szkolnej.

Praca w świetlicy i bibliotece – to różne pensum, realizowane w innych godzinach. Zlecanie opieki nad uczniami w czasie realizacji obowiązkowego pensum nauczyciela bibliotekarza oznaczałoby uznanie, iż realizacja takich zajęć jest jednym z obowiązków nauczyciela realizowanych w ramach jego czasu pracy, a tym samym uznanie, iż nauczyciel oprócz prowadzenia biblioteki szkolnej prowadzi zajęcia świetlicowe. Zatem takiemu nauczycielowi powinno się ustalić pensum łączone i zmienić czas pracy biblioteki szkolnej, aby zadania się nie nakładały (np. od godz. 8.00 do 12.30 sprawuje opiekę w świetlicy, a biblioteka jest w tym czasie zamknięta). Nauczyciel nie może bowiem jednocześnie realizować pensum nauczyciela świetlicy szkolnej oraz nauczyciela bibliotekarza.