Wielu nauczycieli myśli w swojej pracy o zmianie kierunku. Powody są różne: brak godzin w swoim przedmiocie nauczania, zmęczenie na danym stanowisku nauczycielskim, pragnienie sprawdzenia się w czymś innym niż dotąd. Zmiany dokonywane są w różnych kierunkach: nauczyciele bibliotekarze przechodzą do nauczania konkretnego przedmiotu, dydaktycy zostają bibliotekarzami. Często dopiero pracując w zawodzie nauczyciela bibliotekarza, mimo ukończonych studiów kierunkowych dających uprawnienia do pracy w bibliotece szkolnej, nauczyciele dowiadują się w praktyce, czym jest praca nauczyciela bibliotekarza.

Stereotypy na temat pracy w bibliotece szkolnej

Wyobrażenia nauczycieli przedmiotów o pracy nauczyciela bibliotekarza są bardzo różne. W swojej dość długiej pracy w szkole w zdecydowanej większości przypadków spotykałam się z bardzo płytką wiedzą innych nauczycieli o funkcjonowaniu biblioteki i zadaniach nauczyciela bibliotekarza. Moje doświadczenia potwierdzają inni w trakcie rozmów w internecie, na forach zawodowych, w bezpośrednich kontaktach. Niżej kilka typowych opinii o pracy w bibliotece szkolnej.

Biblioteka to miejsce odpoczynku od ciężkiej pracy, oaza ciszy i spokoju, miejsce do spokojnego wypicia kawy między wydaniem książek na przerwach.
Bibliotekarz pracuje na przerwach, a na lekcjach odpoczywa. Przedmiotowiec 45 minut uczy, a na przerwie dyżuruje na korytarzu. Bibliotekarz nie.
Bibliotekarz nie ma żadnej odpowiedzialności, nie użera się z rodzicami uczniów podczas zebrań i godzin otwartych, nie pisze trudnych sprawozdań, IPET-ów itp. Znamy powszechne twierdzenie typu: „Ty to masz tu lżej, cicho, a ja mam wszystko na głowie: uczniów, rodziców, dyrekcję, zbiórki na to i tamto, masę rozliczeń itp.”.
Bibliotekarz zawsze ma czas (co potwierdzają wizyty nauczycieli przedmiotów w bibliotece).
Bibliotekarz to stanowisko administracyjne, a nie nauczycielskie (taki pogląd wcale nie jest rzadkością i ma go wielu nauczycieli bez względu na ich wiek).
W bibliotece może i jest dużo pracy, ale polega ona głównie na wydawaniu książek.

Niewiele osób dostrzega, że prawda o naszej pracy wygląda zupełnie inaczej, że biblioteka XXI w. to zdecydowanie nie tylko wypożyczanie lektur w czasie przerw.

Główne informacje o pracy na stanowisku nauczyciela bibliotekarza

Warunki formalne

Formalnym warunkiem podjęcia pracy w bibliotece szkolnej jest zdobycie uprawnień: wykształcenia bibliotekarskiego z uprawnieniami pedagogicznymi. Podejmując studia, np. podyplomowe, warto sprawdzić, czy dana uczelnia daje uprawnienia pedagogiczne. O tym, czy ktoś (np. polonista) może przejść z etatu przedmiotowca na etat bibliotekarza na zasadzie zbliżonych kwalifikacji, decyduje dyrektor placówki. Zwykle jest to możliwe wtedy, gdy nie ma kandydata z kwalifikacjami kierunkowymi.

Pensum

Pensum nauczyciela bibliotekarza wynosi 30 godz. zegarowych (nauczyciela przedmiotu – 18 godz.). Oznacza to, że nauczyciel bibliotekarz pracuje bez przerw na dyżurowanie na korytarzach (dydaktyk pracuje 45 minut podczas lekcji, a pozostałe 15 minut to czas wolny, a czasem dyżur na przerwie).

Dla pełności informacji trzeba tu dodać, że w niektórych szkołach dyrekcje nie rozumieją tych różnic i wpisują nauczycieli bibliotekarzy do grafików dyżurów na korytarzach, co jest bez sensu także z tego powodu, że podczas przerw nauczyciel bibliotekarz najefektywniej i najkorzystniej dla uczniów pełni dyżur w bibliotece.

Podstawowe i dodatkowe obowiązki

Stałym zajęciem bibliotekarza jest wypożyczanie zbiorów, prowadzone w zasadzie przez cały czas pracy (także w trakcie lekcji). Klasy nie przychodzą do szkoły i nie wychodzą z niej w tym samym czasie – część uczniów przychodzi do biblioteki przed lekcjami, część zostaje po nich, niektórzy przychodzą ze świetlicy czy, w przypadku kl. I-III, w trakcie godzin lekcyjnych.

Nauczyciel bibliotekarz opiekuje się uczniami w czytelni, wspiera w poszukiwaniu potrzebnych im materiałów. Prowadzi internetowe centrum multimedialne, pomagając uczniom w korzystaniu z centrum podczas nauki szkolnej i w czasie odpoczynku.
Nauczyciel bibliotekarz jest odpowiedzialny za: właściwe gromadzenie księgozbioru, dostosowane do rodzaju szkoły (szkoły muzyczne, specjalne, mundurowe itp.), reagowanie na zgłaszane potrzeby nauczycieli, ewidencję, prowadzenie katalogów i kartotek w odpowiedniej formie (coraz częściej elektronicznej), bez których poszukiwanie materiałów byłoby bardzo trudne i czasochłonne, konserwację zbiorów, póki to możliwe (nie zawsze księgozbiór da się uratować), selekcję księgozbioru (zaczytanego, nieaktualnego).

Część zadań nauczyciela bibliotekarza obejmuje prace pedagogiczne, część – prace administracyjno-techniczne. W ostatnich latach granica czasowa między tymi zadaniami jest płynna. W większości szkół dawno nie stosuje się tzw. dnia na prace administracyjne, kiedy to biblioteka była zamknięta dla użytkowników. Przy jednoosobowej obsadzie etatowej (a taka statystycznie jest najczęściej) trudno czasem godzić wszystkie obowiązki, ale priorytetem jest, by biblioteka była maksymalnie dostępna dla uczniów, bibliotekarz musi więc tak gospodarować czasem, by wyrobić się z poszczególnymi rodzajami prac.

W bibliotece musi być prowadzona dokumentacja biblioteki. W obowiązkowym zakresie są to: księgi inwentarzowe, rejestry ubytków, faktury, protokoły, statystyki. Na potrzeby danej biblioteki prowadzi się też inne dokumenty, mniej lub bardziej istotne, jak: rejestry wpływów faktur z poszczególnych rodzajów zbiorów, teczki z listami uczniów płacących za zniszczone podręczniki, zestawienia tytułów podręczników w trakcie ich użytkowania, zestawienia gratisów dla nauczycieli na konkretny trzyletni okres edukacyjny itp. To są dokumenty tworzone na potrzeby konkretnej biblioteki i wtedy, gdy ułatwiają pracę bibliotekarza (rozliczenia nauczycieli bywają trudniejsze niż uczniów).

Minimum raz w roku, zgodnie z przepisami dotyczącymi prowadzenia biblioteki szkolnej, bibliotekarz dokonuje porównania stanu finansowego księgozbioru z księgowością szkoły: bibliotekarz prowadzi uproszczoną księgowość wpływów i ubytków księgozbioru, a księgowość szkolna prowadzi zbiorczo księgowość dotyczącą wpływów i wydatków w całej szkole, zbierając dokumenty z każdego miejsca, w którym są wydatkowane fundusze w szkolnym systemie (na pracownie, na sprawy administracyjne, na remonty; w tym mieści się prowadzenie finansowania księgozbioru).

Stan ilościowy zbiorów biblioteki (skontrum) jest kontrolowany minimum raz na 5 lat przy swobodnym dostępie czytelników do księgozbioru. Formalnie nauczyciel bibliotekarz nie jest członkiem komisji skontrum, ale jest obserwatorem. Ma obowiązek współpracować z komisją, udostępniać księgi inwentarzowe i wyjaśniać sprawy niejasne (np. różnicę w liczbie woluminów między stanem wskazywanym w zapisach ksiąg a tym wynikającym z kontroli).

Nauczyciel bibliotekarz prowadzi zajęcia czytelnicze dla uczniów. Ustawa oświatowa określa zadania biblioteki i nauczyciela bibliotekarza – m.in. mówi o „inspiracji czytelnictwa”. Każdy nauczyciel bibliotekarz powinien sam określać potrzeby uczniów i klas w tym zakresie. Jedne klasy są aktywne w korzystaniu z biblioteki, inne zupełnie odwrotnie. Część uczniów posiada własne, bogate zbiory lub korzysta ze zbiorów bibliotek publicznych. Zadaniem nauczyciela bibliotekarza w szkole jest zachęcać do czytania i poszukiwania własnych pasji czytelniczych. Często pojawia się potrzeba organizacji zajęć czy opracowania ciekawych programów w klasach uznawanych za słabe, z dużą liczbą uczniów z problemami edukacyjnymi.

Nauczyciel bibliotekarz wykonuje różne zajęcia dodatkowe: dosyć często prowadzi strony internetowe szkoły i biblioteki, kroniki szkoły, biblioteki; prowadzi lub współprowadzi wolontariat szkolny, koła zainteresowań; organizuje wycieczki poza szkołę (do muzeów, innych bibliotek); organizuje imprezy czytelnicze, konkursy szkolne, międzyszkolne, przygotowuje uczniów do różnych konkursów organizowanych przez bibliotekę i przez innych nauczycieli; bierze udział w szkolnych programach, w których biblioteka ma zapisany określony zakres zadań; wykonuje gazetki ścienne; pomaga innym nauczycielom w przygotowywaniu potrzebnych im materiałów: kseruje, wyszukuje, zbiera zestawy z wymaganego przez nauczyciela zakresu itp.

Bibliotekarz współpracuje z innymi nauczycielami w realizacji swoich zadań oraz jako współprowadzący zadań innych nauczycieli. Zwykle w trakcie opracowywania planów pracy na nowy rok szkolny opracowuje się też zakres współpracy w danym zakresie z konkretnymi nauczycielami.

Wprowadzenie podręczników do kl. I-VIII wywróciło pracę nauczycieli bibliotekarzy do góry nogami. Na pierwszy plan wysunęło się opracowywanie i wydawanie oraz rozliczanie roczne podręczników. Nie poszło za tym zwiększenie etatów, a praca z podręcznikami niezwykle obciąża czas, psychikę i kręgosłupy.

Z podręcznikami wiążą się m.in.:

tytaniczna praca w czerwcu (zbieranie podręczników od uczniów, ocena ich przydatności) i w okresie: koniec sierpnia – początek września (segregacja nadsyłanych podręczników i innych materiałów, weryfikacja prawidłowości przesyłek, ewidencja, obrót podręcznikami w szkole), wszystko pod stałą presją nauczycieli, dyrekcji i rodziców domagających się szybkiego przekazania podręczników uczniom;
awantury na zakończenie roku: z uczniami, z rodzicami uczniów, głównie o zniszczenie i konieczność zapłaty za podręczniki nienadające się do użytku.

Część szkół wypożycza zbiory społeczności pozaszkolnej – np. dzieciom z przedszkola, rodzicom/opiekunom uczniów. Nie dzieje się to na przerwach.

Nauczyciel codziennie przygotowuje zestawy na lekcje nauczycieli według zgłaszanych przez nich potrzeb. Musi znaleźć czas na bezpośrednie wypożyczanie uczniom, innym czytelnikom, na kompletowanie zestawień na dane lekcje nauczycieli, na kontakty z innymi nauczycielami w rozmaitych sprawach dotyczących realizacji programów szkolnych, problemów uczniów itp.

Bibliotekarz powinien podejmować współpracę z instytucjami i organizacjami pozaszkolnymi (po uzgodnieniach i akceptacji dyrekcji placówki).

Nauczyciele bibliotekarze często mierzą się z narzucaniem im wielu zadań dodatkowych. Przykłady wyszastywania nauczycieli bibliotekarzy:

wysyłanie na wycieczki z klasami (w niektórych jest to niemal normą, zdarza się w każdym tygodniu), co dezorganizuje pracę biblioteki;
wysyłanie na wszelkie konkursy, w tym pozaszkolne, jako opiekę, jako członka jury, komisji egzaminacyjnych itp., ponieważ dominuje pogląd władz szkolnych, że „bibliotekarz może, bo za niego nie ma zastępstw”;
zlecanie przez dyrekcje zadań administracyjnych (np. wprowadzanie danych do SIO, zamawianie podręczników i rozliczanie kompletów całej szkoły, zamawianie materiałów biurowych, kserowanie materiałów dla nauczycieli, uczniów, pomoc rodzicom w zapisywaniu uczniów do szkół w systemie elektronicznym, protokołowanie rad pedagogicznych).

Bibliotekarza zazwyczaj obowiązuje opracowanie rocznego planu pracy biblioteki – zwykle jest on uproszczony i dość schematyczny, jeśli dyrekcja nie wymaga zbyt wielkiej biurokracji.

Nauczyciel bibliotekarz jako członek rady pedagogicznej dwa razy w roku przedstawia radzie sprawozdanie ze swoich działań.

Problemy, z jakimi spotyka się nauczyciel bibliotekarz

Dowolne interpretacje przepisów ze strony władz szkolnych i pozaszkolnych

Dotyczy to m.in.: zakresu obowiązków w kwestii zamawiania i gospodarowania podręcznikami, sposobu przeprowadzania kontroli zbiorów, czym jest zastępstwo, a czym zaplanowane zajęcia czytelnicze, w których udział bierze nauczyciel danej klasy wraz ze swoimi uczniami, czym jest inspiracja czytelnictwa, a czym nielegalne niepłatne zastępstwo za nieobecnego nauczyciela w czasie pracy etatowej bibliotekarza.

W materii zastępstw warto przejrzeć przepisy, wykładnie prawa i interpretacje odpowiednich organów władzy, takich jak MEN, PIP, oraz prawników zajmujących się edukacją, m.in. w „Bibliotece w Szkole”, opublikowane m.in. na stronach naszego czasopisma.

Brak standardów pracy nauczyciela bibliotekarza

Dawno nie obowiązują normy zatrudnienia nauczycieli bibliotekarzy w zależności od liczby uczniów w szkole (300 uczniów = etat, każde kolejne 250 = pół etatu). Nie jest brane pod uwagę usytuowanie czytelni i wypożyczalni w różnych salach. Liczba godzin przyznawanych bibliotekarzom w danej szkole zależy od organu prowadzącego i operatywności danego dyrektora. W jednej szkole bibliotekarz ma etat przy 250 uczniach, w innej – przy 600. Bywa i tak, że w szkole z liczbą uczniów powyżej 500 biblioteka pracuje kilka godzin w tygodniu.

Brak czasu

Największym problemem jest brak czasu na zbyt liczne zadania zlecane nauczycielom bibliotekarzom przy ograniczanych etatach, nawarstwiające się zmęczenie nauczycieli i wzrastająca frustracja. Wybierając ten zawód, trzeba się z tym liczyć i umieć sobie radzić w odpowiedni sposób – tak, by zrealizować plany i zachować równowagę psychiczną.

Dowolne interpretacje dyrekcji w kwestii prowadzenia zajęć z inspiracji czytelnictwa

Niektórzy dyrektorzy usiłują zapisać w planach pracy szkoły po kilka lekcji w każdej klasie rocznie, by mieć pretekst do wysyłania nauczyciela bibliotekarza na zastępstwa w ramach ich pensum, a zatem bez dodatkowego wynagrodzenia. Problem w tym, że lekcje takie nie mają swojego harmoogramu, są realizowane w przypadkowych klasach i terminach. Żadne nagłe zastępstwo w przypadkowej klasie nie będzie zgodne z przepisami – w czasie pracy nauczyciel bibliotekarz powinien wykonywać swoje obowiązki.

Jeśli nauczyciel bibliotekarz jednak realizuje zastępstwo płatne, to otrzymuje wynagrodzenie obliczone według stawki trzydziestogodzinnego pensum (nauczyciel przedmiotu – z osiemnastogodzinnego, czyli prawie dwukrotnie wyższe).

Dobre strony pracy w bibliotece szkolnej

W bibliotece jest inny sposób organizacji czasu pracy – nie ma podziału na jednostki po 45 minut. Nauczyciel bibliotekarz ma większą swobodę w kwestii organizacji pracy, tematyki działań, form pracy itp. Nie można jednak mówić o całkowitej dowolności. Bibliotekarz musi dostosować się do codziennego rytmu pracy szkoły, skorelować swoje działania z planem pracy szkoły (cele dydaktyczne szkoły, imprezy zaplanowane na rok) i programami profilaktycznymi, do których przypisana jest biblioteka.

Nauczyciel bibliotekarz ma sporo miejsca na kreatywność, samodzielność, wybór atrakcyjnych i skutecznych form i metod pracy, budowanie relacji z uczniami, rodzicami, środowiskiem szkolnym. Może przy tym wykorzystywać swoje zainteresowania i umiejętności.

W bibliotece nie ma pogoni za realizacją programu nauczania i konieczności wyrabiania się w jednostkach lekcyjnych. Jest spokojniejsza praca bez ocen, z różnymi uczniami, w tym bezcenna budowa poczucia bezpieczeństwa, azylu dla uczniów zagubionych w szkolnych warunkach bytu.

Jest dużo możliwości samorealizacji dla dobra szkoły, czytelników, w planowaniu akcji biblioteki, imprez; dostosowywania zadań do potrzeb w danym okresie pracy (np. organizacji zabaw, zajęć z elementami ruchu, dla słabszych klas). Jeśli udaje się zaciekawić czytelników, satysfakcja jest gwarantowana.

Praca w bibliotece może dawać dużą satysfakcję zawodową w postaci widocznych efektów działań, sprawczości w pracy – zarówno w kwestii kształtowania modelu biblioteki jako stałego, w pewnym sensie autorskiego elementu w strukturze szkoły, jak i w kwestii działań pedagogicznych.